भगवान श्रीकृष्णांचा जन्मोत्सव – जन्माष्टमी – हा केवळ एक धार्मिक सण नाही, तर श्रद्धा, भक्ती आणि उत्साहाचा महासोहळा आहे. देशाच्या कानाकोपऱ्यात, तसेच जगाच्या विविध भागांमध्ये, कृष्णभक्त एकत्र येऊन या पवित्र दिवशी आनंदोत्सव साजरा करतात. मध्यरात्रीच्या वेळी श्रीकृष्ण जन्माच्या मंगलक्षणाचे स्वागत करण्यासाठी मंदिरे, रस्ते आणि घरे सजवली जातात; भजन-कीर्तनाचा गजर, नृत्यनाट्ये आणि विविध पारंपरिक विधींनी संपूर्ण वातावरण कृष्णमय होते. चला तर मग, देश-विदेशातील काही प्रसिद्ध जन्माष्टमी सोहळ्यांचा फेरफटका मारूया.
द्वारकाधीश मंदिर, द्वारका (गुजरात)
मथुरा आणि वृंदावन ही श्रीकृष्णाची जन्मभूमी असली, तरी त्यांची कर्मभूमी म्हणजे द्वारका. येथे श्रीकृष्ण द्वारकाधीश म्हणून ओळखले जातात. जन्माष्टमीच्या दिवशी द्वारकाधीश मंदिर फुलांच्या आणि दिव्यांच्या सजावटीने उजळून निघते. सकाळी मंगला आरतीपासून ते झूलन उत्सवापर्यंत प्रत्येक क्षण भक्तिभावाने भरलेला असतो. गुजरातच्या समुद्रकिनाऱ्यावर वसलेल्या या पवित्र नगरीत देश-विदेशातून लाखो भाविक येऊन श्रीकृष्णाच्या जन्माचे दर्शन घेतात. भजन, प्रवचने आणि भव्य शोभायात्रा या सोहळ्याची शान वाढवतात.
उडुपी श्रीकृष्ण मठ, कर्नाटक
दक्षिण भारतातील कृष्णभक्तीचे प्रमुख केंद्र म्हणजे उडुपी. येथे असलेल्या श्रीकृष्ण मठात जन्माष्टमीला रात्रभर जागरण, कीर्तन, कृष्णलीला आणि रथयात्रा यांसारखे पारंपरिक कार्यक्रम आयोजित केले जातात. मध्यरात्री १२ वाजता श्रीकृष्ण जन्माचा क्षण आल्यानंतर भक्तांमध्ये आनंद आणि उत्साह उसळतो. त्यानंतर दिवसभर भजन-कीर्तनात गुंग झालेल्या भक्तांना प्रसाद वाटला जातो आणि उपवास सोडला जातो. द्वारकेप्रमाणेच, उडुपीही या दिवशी देश-विदेशातील भाविकांच्या गर्दीने गजबजून जाते.
हेदेखील वाचा: unique umbrella museums: ही आहेत आगळी-वेगळी छत्री संग्रहालये
इंफाळची रासलीला, मणिपूर
ईशान्य भारतातील मणिपूर राज्य कृष्णभक्तीच्या एका आगळ्या रूपासाठी प्रसिद्ध आहे – रासलीला. जन्माष्टमीच्या दिवशी इंफाळ शहरातील विविध ठिकाणी रासलीला सादर केली जाते. मणिपुरी नृत्यशैलीतून रंगवलेले हे नाट्य, श्रीकृष्णाच्या जीवनातील प्रसंग अत्यंत देखणे आणि भावपूर्णरीत्या साकारते. हा सोहळा केवळ धार्मिकच नाही, तर सांस्कृतिक दृष्ट्याही महत्त्वाचा आहे. देश-विदेशातील कला-प्रेमी यावेळी इंफाळला येऊन या अद्वितीय नृत्यनाट्याचा आनंद घेतात.
मुंबईचा दहीहंडी उत्सव, महाराष्ट्र
मुंबईत जन्माष्टमी म्हटलं की दहीहंडी हा त्याचा आत्मा! गल्ली-गल्लीमध्ये उंचावर बांधलेली हंडी फोडण्यासाठी गोविंदांच्या टोळ्या मानवी पिरॅमिड तयार करतात. हंडीत दही, मिठाया आणि रोख रक्कम भरलेली असते. सकाळपासून संध्याकाळपर्यंत अनेक संघटनांचे संघ एकमेकांशी स्पर्धा करत हंडी फोडतात. जो संघ हंडी फोडण्यात यशस्वी होतो, त्याला आयोजकांकडून आकर्षक बक्षिसे मिळतात.
कृष्णाचे बालसखा मानले जाणारे गोविंदा मानवी पिरॅमिड तयार करून हवेत लटकलेल्या त्या हंडीपर्यंत पोहोचतात आणि ती फोडतात. मुंबईत जन्माष्टमीच्या दिवशी गोविंदांच्या टोळ्या (संघ) फिरून दहीहंडी उत्सवात भाग घेतात. एखादा संघ हंडीपर्यंत पोहोचू शकली नाही, तर दुसऱ्या संघाला त्यासाठी संधी दिली जाते. हंडी फोडणाऱ्या मित्रमंडळाला / संघाला उत्सव आयोजित करणारी सोसायटी, किंवा परिसर पुरस्कार देते. मुंबईतील दहीहंडीची उर्जा आणि जोश पाहण्यासाठी दरवर्षी हजारो पर्यटक येथे येतात.
विदेशातील जन्माष्टमी उत्सव
श्रीकृष्ण जन्माष्टमीचा उत्सव भारतापुरता मर्यादित नाही; तो आज जागतिक स्तरावरही मोठ्या प्रमाणात साजरा होतो.
* नेपाळ – पाटन आणि काठमांडू येथील कृष्ण मंदिरे भजन, नृत्य आणि झुला सोहळ्यांनी सजतात.
* बांग्लादेश – ढाका आणि जैसोर येथे शोभायात्रा, भगवद्गीतेचे पठण आणि नाट्यमंचन होतात.
* फिजी, मॉरिशस, सुरिनाम – प्रवासी भारतीय कीर्तन, भजन आणि कृष्णलीला सादर करून आपली संस्कृती जपतात.
* युरोप व अमेरिका – लंडन, न्यूयॉर्क, ह्यूस्टन, लॉस एंजेलिस तसेच रशिया, युक्रेन, हंगेरी आणि जर्मनीतील इस्कॉन मंदिरे भव्य सजावट आणि सांस्कृतिक कार्यक्रमांनी उजळून निघतात.
जन्माष्टमी हा फक्त एक सण नाही – तो श्रद्धा, भक्ती, कला आणि संस्कृती यांचा अद्वितीय संगम आहे. मग तो द्वारकेचा भव्य सोहळा असो, इंफाळची मोहक रासलीला, मुंबईचा जोशपूर्ण दहीहंडी उत्सव किंवा परदेशातील सांस्कृतिक जल्लोष – श्रीकृष्णाच्या जन्माचा आनंद प्रत्येक ठिकाणी तितक्याच भक्तिभावाने आणि उत्साहाने साजरा केला जातो.