फुलपाखरांचे जग विविधरंगी आणि अद्भुत आहे. काही फुलपाखरे विशिष्ट राज्यांची राजकीय फुलपाखरे म्हणून घोषित झाली आहेत, जसे की ब्लू मॉर्मन (महाराष्ट्र), ब्लू पॅन्सी (जम्मू-काश्मीर), केसर-ए-हिंद (अरुणाचल प्रदेश) आणि पीकॉक फुलपाखरू (उत्तराखंड). त्यांच्या वैशिष्ट्यपूर्ण रंगसंगती आणि जीवनशैली निसर्गाच्या सौंदर्यात भर घालतात. फुलपाखरांचे संवर्धन करून आपण निसर्गसौंदर्य टिकवू शकतो.
फुलांभोवती नाजूकपणे फिरणारी, रंगीबेरंगी पंखांनी नटलेली फुलपाखरे साऱ्यांच्याच मनाला भुरळ घालतात. त्यांच्या सौंदर्याने मंत्रमुग्ध होऊन त्यांच्याकडे पाहत राहावेसे वाटते. जगभरात फुलपाखरांच्या असंख्य प्रजाती आढळतात. त्यातील काही फुलपाखरे विशिष्ट राज्यांची ‘राजकीय फुलपाखरे’ म्हणून घोषित करण्यात आली आहेत. चला तर, जाणून घेऊ या या निसर्गाच्या अलौकिक चमत्कारांविषयी!
८९-९८ फुलपाखरू – निसर्गाचे अनोखे गणित!
हे फुलपाखरू आपल्या पंखांवरील वैशिष्ट्यपूर्ण आकड्यांमुळे ओळखले जाते. त्याचे खरे नाव ‘डायएथिया फ्लोजिया’ किंवा ‘यूक्लिड्स फ्लोजिया’ असे आहे. मात्र, याला “८९-९८ फुलपाखरू” म्हणूनही ओळखले जाते, कारण त्याच्या पंखांवर ८९ आणि ९८ यांसारखे आकडे स्पष्ट उमटलेले असतात.
हे फुलपाखरू २०० ते १७०० मीटर उंचीवर आढळते आणि अत्यंत चपळ असते. ते एका जागी फार काळ थांबत नाही, तर अवघ्या काही सेकंदांतच दुसऱ्या फुलाकडे झेप घेतो. संध्याकाळी मावळत्या सूर्याच्या किरणांत पंख पसरून ऊन घेताना ते पाहायला मिळते, तर रात्री एखाद्या पानाखाली विसावते. हे वैशिष्ट्यपूर्ण फुलपाखरू दक्षिण अमेरिका आणि कोलंबिया या भागांमध्ये विशेषत्वाने आढळते.
ब्लू पॅन्सी – जम्मू-काश्मीरचे वैभव
ही प्रजाती जम्मू-काश्मीरची राजकीय फुलपाखरू म्हणून घोषित करण्यात आली आहे. ‘ब्लू पॅन्सी’ फुलपाखरू आपल्या ‘चमकदार निळ्या आणि काळ्या रंगाच्या पंखांमुळे’ प्रसिद्ध आहे, ज्यावर केशरी रंगाचे नाजूक ठिपके असतात. हे फुलपाखरू मुख्यतः जम्मू-काश्मीरच्या कुरणांमध्ये आणि फुलबागांमध्ये सहज पाहायला मिळते.
ब्लू मॉर्मन – महाराष्ट्राची ओळख
मोठे, आकर्षक आणि रंगीबेरंगी पंख लाभलेले ब्लू मॉर्मन फुलपाखरू निसर्गप्रेमींच्या विशेष पसंतीस उतरले आहे. महाराष्ट्राने २०१५ मध्ये हे आपले अधिकृत राज्य फुलपाखरू घोषित केले आणि असे करणारे भारताचे पहिले राज्य ठरले! यानंतर इतर काही राज्यांनीही आपली राजकीय फुलपाखरे निवडली. ब्लू मॉर्मन हे भारतात आणि श्रीलंकेतही मोठ्या प्रमाणात आढळणारे फुलपाखरू आहे.
केसर-ए-हिंद – भारताचा सम्राट
हे अरुणाचल प्रदेशचे राजकीय फुलपाखरू आहे. त्याचे शास्त्रीय नाव टीनोपालपस इंपीरियलिस असे आहे. ही प्रजाती अत्यंत दुर्मिळ असून जंगलात आढळणाऱ्या फुलपाखरांपैकी एक मानली जाते. ही प्रजाती मुख्यतः पूर्व हिमालयात आढळते. ‘केसर-ए-हिंद’ या शब्दाचा अर्थच ‘भारताचा सम्राट’ असा होतो! हे फुलपाखरू ६,००० ते १०,००० फूट उंच प्रदेशात पाहायला मिळते. त्याची उड्डाणशक्ती विलक्षण असून क्षणात झाडाच्या टोकावर झेप घेण्याची त्याची सवय आहे.
ही प्रजाती भारताव्यतिरिक्त नेपाळ, भूतान, म्यानमार, व्हिएतनाम, लाओस आणि दक्षिण चीनमध्ये सुद्धा आढळते.
पीकॉक फुलपाखरू – निसर्गाचा अलंकार
उत्तराखंडने पीकॉक फुलपाखराला राज्य फुलपाखराचा दर्जा बहाल केला आहे. याचे शास्त्रीय नाव पॅपिलियो बियानोर असे आहे. याच्या पंखांवरील मोराच्या पिसांसारखी मोहक नक्षी याला इतर फुलपाखरांपेक्षा वेगळे करते. म्हणूनच त्याला ‘पीकॉक बटरफ्लाय’ असेही म्हटले जाते. हे फुलपाखरू जंगल, कुरणे, शेतशिवार आणि बागांमध्ये सहज आढळते. त्याच्या पंखांची आतील बाजू गडद तपकिरी-काळसर असते.
पीकॉक फुलपाखरू आपल्या आसपासच्या रंगांशी मिळतेजुळते राहण्याची विलक्षण क्षमता ठेवते. कोणी त्याच्यावर हल्ला करण्यासाठी जवळ आले, तर ते पानासारखे स्थिर राहते, त्यामुळे शिकारी जंतु त्याला सहज ओळखू शकत नाहीत! ही प्रजाती युरोप, आशिया आणि जपानच्या समशीतोष्ण भागांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर आढळते.
फुलपाखरांचे निसर्गाशी नाते
फुलपाखरे म्हणजे निसर्गाची रंगीत कविताच जणू! त्यांच्या सौंदर्याने निसर्गाला एक अनोखी शोभा प्राप्त होते. या नाजूक, तरीही लवचिक जीवांचे संरक्षण करणे आपले कर्तव्य आहे. मुलांनो, तुम्हाला या फुलपाखरांपैकी कोणते सर्वाधिक आवडले? तुमच्या परीसरात तुम्ही कोणती फुलपाखरे पाहिली आहेत? निसर्गाच्या या जादुई जीवांबद्दल तुमच्या मनात काय वाटते, ते जरूर सांगा!